Ինչու է թյուրքը թիրախավորում այն

Ադրբեջանը, նոր մարդասիրական հրադադարը խախտելով, հոկտեմբերի 18-ի վաղ առավոտյան նոր հարձակում կատարեց հարավային ուղղությամբ (Խուդաֆերինի ջրամբար)` բարենպաստ դիրքեր գրավելու նպատակով։ Նույն օրը Արցախի նախագահի խորհրդական Դավիթ Բաբայանն ասաց, թե Թուրքիան, Ադրբեջանն ու ահաբեկիչները փորձում են Խուդաֆերինի ջրամբարը կամ շարքից հանել, կամ վերցնել իրենց վերահսկողության տակ, որպեսզի հետագայում ազդեցիկ լծակ ունենան Իրանի նկատմամբ:
Փորձենք հասկանալ՝ ինչ կարգի ջրամբար է սա, ինչ ծավալի խնդիր է լուծում։
Իրանի եւ Արցախի սահմանային այս ջրամբարը ռազմավարական կարեւորագույն հանգույց է։ Արհեստական լիճ է Արաքս գետի վրա՝ Իրանի եւ Արցախի սահմանին: ԻԻՀ Արեւելյան Ադրբեջան նահանգի Խոմարլու քաղաքից հեռու է 8, իսկ Արցախի Հադրութի շրջանի Առաջամուղ գյուղից՝ 30 կիլոմետր: Վիքիպեդիա ազատ հանրագիտարանում ջրամբարի երկիրն այդպես էլ տրված է՝ Իրան, Արցախ։ Այս եւ տեղեկատվական բաց այլ աղբյուրները նշում են ջրամբարի ընդհանուր ծավալը՝ 1,612 x 106 խմ, ակտիվ ծավալը՝ 1,495 x 106 խմ։ Կառուցման սկիզբը 1999 թ. է, իսկ ավարտը՝ 2008 թ.։
Խուդաֆերինի կամ Խոդա Աֆարինի (որ պարսկերենից թարգմանաբար նշանակում է աստծո տված) ջրամբարի կառուցումը եւ էներգետիկ, եւ գյուղատնտեսական նպատակներ էր հետապնդում։ 1977 թ. հոկտեմբերին ԽՍՀՄ-ի եւ Իրանի միջեւ այդ հարցով պայմանավորվածություն էր ձեռք բերվել, բայց նախագիծը պատրաստ եղավ միայն իսլամական հեղափոխությունից հետո՝ 1982 թ.։ Ամբարտակի կառուցման շինարարությունը սկսվեց 1988 թ.։ Հետո կիսատ մնաց հայտնի պատճառով՝ ԽՍՀՄ փլուզում։ Արցախյան առաջին ազատամարտի ընթացքում 1993-94 թթ. հայկական զորքերն Արաքսի ափ հասան, նաեւ պատմական այն կամուրջին, որն Արցախի մելիքներին ու Իրանի շահերին է կապել (Խոդա Աֆարինի կամուրջներ)։ Եվ... շինարարությունը 1999 թ. սկսվեց։
Այդ տարիների հետ կապված մի պատմություն կա, որը շատերս լսած կլինենք։ Ժամանակին, եթե չեմ սխալվում՝ 2000 թե 2001 թթ. ադրբեջանական մամուլը գրել էր այդ մասին. երբ ավագ Ալիեւն Իրանի նախարարներից մեկի հետ հանդիպումը կիսատ թողնելով հեռացել էր այն բանից հետո, երբ իրանական կողմը խոսել էր Արաքսի վրա ՀԷԿ կառուցելու մասին։ Հ. Ալիեւտ զայրացել էր, թե՝ ինչպե՞ս, չէ՞ որ այդ տարածքները հայերինն են հիմա։ Իրանի նախագահն էլ հանգիստ պատասխանել էր՝ ուրեմն կկառուցենք հայերի հետ։
Այդպես էլ եղավ. ջրամբարն էլ, ՀԷԿ-ն էլ կառուցվեցին։ Տեղեկատվական աղբյուրները հուշում են նաեւ, որ 2015 թ. ապրիլ-մայիսին «Spot 7/Azersky» արբանյակի կողմից իրականացվել է Արաքս գետի ձախափնյա հատվածի հատուկ լուսանկարում՝ ջրամբարից մինչեւ Հորադիզ ընկած տիրույթում: Մեկ տարի անց այս հատվածում ծավալվեցին 2016 թ. ապրիլյան քառօրյայի հիմնական գործողությունները։
Ուշագրավ է, որ այս օրերին լրատվության մեջ հայտնվում է մի հոդված՝ «ՌուսԳիդրո»-ում տեղ գտած՝ «Խուդաֆերին ՀԷԿ. գաղտնի ամբարտակը Արաքսի վրա» վերնագրով, որ դեռ 2011 թ. վաղեմության է։ Վերջերս էլ` 2020 թ. հոկտեմբերի 6-ին «Կոմսոմոլսկայա պրավդա»-ում է նյութ հայտնվում՝ «Ադրբեջանն ու Ղարաբաղը պատերազմում են ջրի՞ համար» վերնագրով։ «ՀՀ»-ն իր տեսակետը ներկայացրել է ընդհանրապես տարածաշրջանային ջրային հարցերի ծավալումների մասով, ուստի այստեղ չենք անդրադառնա։
Հիմա՝ քանի որ ադրբեջանական կողմից Խուդաֆերինի ջրամբարը վնասելու պարագայում բնապահպանական հնարավոր աղետի մասին զգուշացրել է նաեւ ՀՀ ՊՆ ներկայացուցիչ Արծրուն Հովհաննիսյանը, փորձենք հասկանալ՝ ինչի մասին է խոսքը։
Ջրամբարում Արաքսի պղտոր ջուրը մաքրվում է, թափվում ցած ու անցնում թաղակապ կամրջի պահպանված 4 կամարի միջով, հասնում ներքին կամրջին։ Ոռոգում է 75 հազար հեկտար տարածք։ Ջրամբարը հիմնականում օգտագործում է Իրանը։ Այդ 75 հազ. հեկտար ասվածն Իրանի հյուսիսում է։ Եվ այստեղ բնապահպանական առումով վիճակը լավ չէ. ջրային պաշարների անկում է, գետերի ջրերի ցամաքում է նկատվում, եւ ջրամբարն իսկապես Աստծո նվեր է։ Ադրբեջանը 2016 թ. եւ հիմա էլ թիրախավորում է Խուդաֆերինի ջրամբարը՝ այն վնասելու ցանկությամբ։ Եթե հաջողի, եւ ջրամբարը փլուզվի, ապա ջրամբարի ծավալը հաշվի առնելով` կարելի է պատկերացնել տարածքի գյուղերի վիճակը։ Ջրաբան Քնարիկ Հովհաննիսյանն օրեր առաջ ասել էր, որ այն առաջին հերթին պատուհաս է դառնալու Իրանի համար։
Բացի այդ՝ ջրամբարի վնասվելու եւ փլուզվելու պարագայում վնասի շղթայական այլ հետեւանքներ էլ կան։ Գիտենք` Ուրմիա լճի աղակալության աստիճանը բավականին բարձր է։ Իսկ Խուդաֆերինի ջրամբարի ջրերը սնում են լիճը, որից էլ դուրս եկող գետը ոռոգում է մոտակա գյուղերի տարածքները։ Այն է՝ եթե ջրամբարը փլուզվի եւ չսնի Ուրմիան, Ուրմիայից դուրս եկող գետի ջրերով ոռոգվող հողերը կվնասվեն։ Սրա հետեւանքով էլ՝ փոփոխություններ ու կորուստներ բուսական, նաեւ կենդանական աշխարհում…

Արմենուհի ՄԵԼՔՈՆՅԱՆ