«Պատերազմում արդյունքը երբեք վերջնական չի լինում»,- նախազգուշացնում էր Կառլ ֆոն Կլաուզեւիցը: 2020-ի նոյեմբերի 9-ին այս դասը յուրացրեց Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, երբ ստորագրեց զինադադարը, որը վերջ դրեց Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի շուրջ Ադրբեջանի հետ44-օրյա պատերազմին: Դա ջախջախիչ պարտություն էր, որը զրոյացրեց Հայաստանի հաղթանակը Ղարաբաղյան առաջին պատերազմում, War on the Rocks պորտալի իր հոդվածում գրում է Մայքլ Ռեյնոլդսը։

Այս երկրորդ հակամարտությունն անսպասելի չէր: Խաղաղ բանակցությունները փակուղի էին մտել, ավելի քան տասը տարի Ադրբեջանը սպառնում էր պատերազմով եւ ցուցադրաբար զինվում էր: Պատերազմի ելքը նույնպես անսպասելի չէր: Ավելի մեծ ու ավելի լավ հագեցած ադրբեջանական բանակը, որին աջակցում էր Թուրքիան, ջախջախեց ավելի փոքր ու հնացած հայկական ուժերին: Զարմանալին Հայաստանի ղեկավարության դիրքորոշումն է, որը ավելի քան երկու տասնամյակ համառորեն մնում էր կույր նման ֆիասկոյի հավանականության հանդեպ եւ նույնիսկ նպաստում էր դրան՝ վանելով դաշնակիցներին եւ անհարկի հրահրելով թշնամիներին: Կարելի էր սպասել, որ այդպիսի փոքրիկ, մեկուսացված եւ ռեսուրսներով աղքատ երկիր՝ ողբերգական պատմությամբ, ավելի իրատեսական մոտեցում կընտրի դիվանագիտության մեջ` ցուցաբերելով հաստատուն պրագմատիզմ, խորամանկություն եւ խորաթափանց ցինիզմ: Ընդհակառակը, հայկական պետական կառավարումն իրեն դրսեւորեց իբրեւ պատրանքային ինքնավստահության եւ միամիտ սենտիմենտալիզմի խառնուրդ:

2018-ի գարնանը լրագրող եւ քաղաքական գործիչ Նիկոլ Փաշինյանը օգտվեց հայ հասարակության շրջանում տարածված դժգոհությունից եւ գլխավորեց ժողովրդական բողոքները, որոնք սկիզբ դրեցին իշխող կոալիցիայի փլուզմանը եւ հանգեցրին վարչապետի պաշտոնում նրա ընտրվելուն: Փաշինյանը բողոքներն ու իշխանության գալը անվանեց «թավշյա հեղափոխություն»՝ հիշեցնելով, այսպես կոչված, «գունավոր հեղափոխությունները» եւ երկրի ներսում ավելի բաց քաղաքականության եւ արտասահմանում ավելի արեւմտամետ մոտեցման մասին նրանց խոստումները:

Հայաստանը քաղաքական եւ տնտեսական աղտից դուրս բերելու ցանկությունը ճիշտ բնազդ էր, բայց հաշվի առնելով երկրի սահմանափակ ռեսուրսները, Ռուսաստանից ռազմական եւ տնտեսական կախվածությունը եւ ավելի զինված ու ավելի հուսախաբ Ադրբեջանի կողմից ակնհայտ սպառնալիքը՝ այդ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր քաղաքական խորաթափանցություն եւ հնարամտություն, որը Փաշինյանը չունի:

Թեեւ Փաշինյանը հաստատում էր Հայաստանի ռուսամետ կողմնորոշումը, եւ Կրեմլը պատասխանում էր նույն կերպ, մինչեւ տարեվերջ Մոսկվան անհանգստացավ փաշինյանական Հայաստանում միտուներից: Հայաստանի նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի բազմաթիվ ձերբակալությունները, ում Պուտինն անվանում էր «Ռուսաստանի իսկական բարեկամ», նյարդայնացնում էին Կրեմլին: Ավելի լուրջ քայլերը, ներառյալ Ռուսաստանի հետ հետախուզական կապերի խզումը եւ ռուսամետ աշխատակիցներին անփորձ լոյալիստներով փոխարինելը միայն ավելի էին վրդովեցնում Մոսկվային:

Միաժամանակ հայկական շրջանակներում հակառուսական հռետորաբանություն էր տարածվում: Ղարաբաղի ղեկավարները սկսել էին իրենց ռուսական կապերին արհամարհական ասել. «Դուք մեզ ընդհանրապես պետք չեք, մենք կարող ենք Բաքու հասնել առանց ձեզ»: Երբ սկսվեց Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմը, ռուսները ուրախությամբ փոխհատուցեցին արհամարհանքը՝ Փաշինյանին որպես «ամերիկամետ խամաճիկ» ներկայացնելով եւ կանխատեսելով, որ Հայաստանը թանկ գին կվճարի Մոսկվայից օտարման համար:

Հաշվի առնելով Փաշինյանի անհետեւողականությունն ու շփոթմունքը արտաքին քաղաքական հարցերում, լիովին հնարավոր է, որ նա իրականում Հայաստանը Ռուսաստանից բաժանելու քաղաքականություն չէր վարում՝ հանուն Արեւմուտքի: Բայց նրա անփութությունը, անկասկած, այդպիսի կործանարար տպավորություն թողեց Մոսկվայի վրա:

Ռուսաստանի հետ անհանդուրժողականություն հրահրելով՝ Փաշինյանը եւ նրա կաբինետը ներքաշվեցին մաքսիմալիստական պահանջների մեջ: 2019-ի մարտին նրա պաշտպանության նախարար Դավիթ Տոնոյանը, ինչպես հայտնի է, հայտարարեց, որ Հայաստանի քաղաքականությունը ոչ թե «հող՝ խաղաղության համար» է, այլ «պատերազմ՝ նոր տարածքների համար»:

Փաշինյանը խաղադրույք կատարեց մաքսիմալիզմի վրա, երբ 2019-ի օգոստոսին Ստեփանակերտ կատարած այցի ժամանակ ասաց. «Արցախը Հայաստան է, եւ վե՛րջ»: Հայաստանի եւ Ղարաբաղի ներսում քաղաքական մրցակիցներին շրջանցելու ցանկությունը հնարավոր է մոտիվացնում էր Փաշինյանի միավորման կոչը, բայց դա սադրիչ հայտարարություն էր: Սա հավասարազոր է Ադրբեջանի դիրքորոշման եւ, հետեւաբար, բանակցությունների բուն գաղափարի միանշանակ մերժմանը:

Մեկ տարի անց Փաշինյանը լիովին մերժեց տրամաբանությունն ու խոհեմությունը՝ Սեւրի պայմանագրի հարյուրամյակի առթիվ իր ելույթում նշելով, որ պայմանագիրը «պատմական փաստ է» եւ «այդպիսին է մնում մինչ օրս»: ՀՀ կառավարության ղեկավարը վերակենդանացրեց պահանջները արեւելյան Թուրքիային, բայց ուշադրություն չդարձրեց այն փաստին, որ Թուրքիան, ինչպես հայտնի է, Սեւրի թեմայի նկատմամբ ազգային պարանոյա ունի, եւ դա 25 անգամ ավելի մեծ է, քան Հայաստանը: Հայաստանի առաջին նախագահի արտաքին քաղաքական հարցերով խորհրդական Ժիրայր Լիպարիտյանի խոսքով՝ Փաշինյանի ելույթը «առնվազն դիվանագիտական պատերազմի հայտարարում էր» Թուրքիային: Բացի այդ, ինչպես նշել է Լիպարիտյանը, Փաշինյանը Ղարաբաղի հարցը ինքնորոշման հարցից դարձրել է հայկական էքսպանսիոնիզմի մասին հարց, ինչը եւս մեկ վիթխարի սխալ է:

Ղարաբաղում կրած պարտությունը ցնցեց Հայաստանը: Հայկական զենքի, ժողովրդավարական Արեւմուտքի բարի կամքի եւ Ռուսաստանի հովանավորության մեջ ներդրված հույսերը չիրականացան: Ավաղ, հայկական ընդդիմությունն իր ցասումը կենտրոնացրեց ոչ թե լկտի դիվանագիտական եւ ռազմավարական անխոհեմության վրա, որը Հայաստանին հասցրեց աղետալի եւ անխուսափելի պարտության, այլ կապիտուլյացիայի որոշման վրա:

Ընդդիմության թեկնածու Վազգեն Մանուկյանը շարունակում է համառորեն ֆանտազիա տարածել: Դեկտեմբերի 5-ին Երեւանում կայացած հանրահավաքում ելույթ ունենալով՝ Մանուկյանը կանխատեսեց. «Մեծ ուժեր կհավաքվեն Թուրքիայի դեմ, աշխարհը չի ների Թուրքիային լկտիությունը: Եթե Թուրքիայի դեմ դաշինք կազմվի, մենք դրանում կլինենք»: Թուրքիան կարող է թշնամիներ ունենալ, բայց Ֆրանսիայի Ազգային ժողովում ընդունված խորհրդանշական բանաձեւերը՝ հօգուտ Արցախի Հանրապետության ճանաչման, եւ Արաբական Միացյալ Էմիրությունների հետ համագործակցությունը դաշինք չեն չեզոքացնի Հայաստանի կորուստները ռազմի դաշտում:

2020-ի նոյեմբերի 9-ը շատ հայերի համար եւս մեկ դառը ամսաթիվն էր: Քաղաքագետ Արման Գրիգորյանը զգուշացնում է, որ եթե հայերը չօգտագործեն պարտության այս պահից, որպեսզի սթափ գնահատեն իրենց ուժեղ եւ թույլ կողմերը, սա վերջինը չի լինի: Այնուամենայնիվ, «հայկական հարցի» կողմնակիցները՝ համոզմունք, որ Հայաստանի ինքնիշխանության վերականգնումը պատմական Հայաստանի ամբողջ տարածքում արդար եւ իրագործելի է, շարունակում են գերակշռել հանրային քննարկման մեջ: Եւ, ինչպես գրում է Գրիգորյանը, նրանք «ստեղծել են իրականության պատկեր, որն արտացոլում է ոչ թե իրականությունը, այլ նրանց ցանկություններն ու նախապաշարմունքները»: Սա կարող էր լինել Քաջազնունու նկարագիրը: Այն, որ պետությունները ձգտում են առավելագույնի հասցնել իրենց հզորությունը՝ ի շահ ինքնապահպանման, ռեալիզմի տեսության կենտրոնական դրույթն է: Հայաստանի օրինակը կարող է ենթադրել, որ պատմական տրավման, զուգորդված ինքնիշխանության սահմանափակ փորձի հետ, կարող է պետություններին ստիպել ինքնակամ վարել ինքնաոչնչացնող քաղաքականություն:

Հայաստանի ապագան, ինչպես ցանկացած այլ երկիր, նույնպես գտնվում է իր հարեւանների ձեռքում: Ադրբեջանի զինված ուժերը Բաքվին ավելի շատ արտաքին քաղաքական տարբերակներ են տրամադրել, քան երբեւէ: Նա այլեւս Ռուսաստանի ստվերում չէ: Ադրբեջանի հաղթանակի համար վճռորոշ նշանակություն ունեցավ թուրքական օժանդակությունը ադրբեջանական բանակը մարզելու եւ զինելու գործում, բայց պարադոքսալ կերպով, Ադրբեջանը, completedարաբաղում իր առջեւ դրված խնդիրների մեծ մասն ավարտելով, այլեւս Թուրքիայի կարիքը չունի նախկինի պես:

Թե ինչպես կփորձի Բաքուն օգտագործել իր նոր անկախությունը, դեռ հայտնի չէ: Երեւանը, Զանգեզուրը եւ Սեւանը որպես «մեր պատմական հողեր» Ալիեւի անընդհատ նկարագրությունը միայն զզվանք կառաջացնի Հայաստանում եւ անկայունություն նրա սահմաններից դուրս: Ավելի խոստումնալից է Ալիեւի կողմից ապագայում խաղաղության, համագործակցության եւ զարգացման հնարավորությունների ճանաչումը: Ինչպես եւ Ղարաբաղյան առաջին պատերազմը, երկրորդն ավարտվեց զինադադարով, այլ ոչ թե հաշտության պայմանագրով, եւ, առավել եւս, տարրական հրադադարով: Կլաուզեւիցի դիտողությունն այն մասին, որ «պատերազմում արդյունքը երբեք վերջնական չի լինում», 2020-ին Ադրբեջանի համար նույնքան արդիական է, որքան 1994-ին Հայաստանի համար: